Ses Olayları Yazım Kuralları Konu Anlatımı
Türkçe, içerdiği seslerin, çeşitli durumlarda, farklı etkileşimlere girmesine fırsat veren bir lisandır. Bunun en büyük sebebi Türkçe’nin dinamik bir yapıya sahip olmasıdır. Dilimizdeki bu özellik aynı zamanda Türkçe’nin canlılığını göstermektedir. Türkçe’nin canlılığına bağlı olarak dilimizi oluşturan kelimelerdeki sesler zaman geçtikçe evrim geçirmekte yeni sözcükler ortaya çıkmasına sebep olmaktadır.
Bu seslerin evrim geçirme özelliğine sahip olması yazı dilini de etkilemekte ve çeşitli durumlar neticesinde seslerin değişime uğramasına neden olmaktadır. Bu değişimlere de ses olayları denmektedir. Ses olayları yazım kuralları çerçevesinde gerçekleşen ve belli kurallar barındıran olaylar bütünüdür.
Ünsüz Değişimi
Sözcüklerde bulunan ünsüzlerin, sertlik ya da yumuşaklık özelliklerine göre gelen eklerle birlikte değişmelerine ünsüz değişimi denmektedir. Ünsüz değişimi, yumuşama, sertleşme olarak iki farklı başlıkta incelenmektedir. Gelen ekler sonucunda yumuşayan sözcüklerin değişimleri yazıya aktarılmaktadır. Örnek olarak “armut” kelimesine gelen “-i” eki sonucunda hem ek hem de son ünsüz değişime uğramakta ve elde edilen kelime “armudu” olmaktadır. Sözlü dilde yumuşama olan özel isimlerde yazı dilinde yumuşama söz konusu değildir.
Örnek vermek gerekirse: “Ahmet” ismine gelen “-e” eki sonucunda sözlü dilde “Ahmede” diye bir söyleyiş olsa da yazılı dilde “Ahmet’e” şeklinde ifade edilmesi gerekmektedir. Sertleşme durumunda ise yine aynı kurallar geçerli olmaktadır. “Kitap” kelimesine gelen “-de” eki sonucunda sertleşme olmakta ve yazım dilinde “kitapta” kelimesi elde edilmektedir.
İç Ses Benzeşmesi
Dudak ünsüzlerinin benzeşmesiyle değişime uğrayan kelimelerde ortaya çıkan değişikliğin yazıya aktarılması gerekmektedir. Örnek olarak, türemesi sırasında iç ses benzeşmesine maruz kalmış olan “perşenbe” kelimesi yazı dilinde “Perşembe” olarak yazılmaktadır. Aynı durum “tembel, çember, pembe” gibi kelimeler için de geçerlidir.
Ünlü Düşmesi
Sözcüklere getirilen ekler sonucunda, sözcükte bulunan ünlü harfin düşmesine ünlü düşmesi denir. Sıklıkla benlik eklerinin kullanımı sırasında karşılaşılan bu durumun yazıya da doğru bir şekilde aktarılması gerekmektedir. Örnek vermek gerekirse, ağız kelimesine benlik eklerinden biri olan “-im” getirildiğinde “ı” harfi düşmekte ve sonuç olarak “ağzım” gibi bir söyleyiş ortaya çıkmaktadır. Söyleyişin aynı şekilde yazıya aktarılması gerekmektedir.
Kaynaştırma Ünsüzüne Bağlı Söyleyişteki Daralma
Kelimenin son harfinin ünlü olduğu ve yine ünlüyle başlayan bir ek geldiği durumlarda araya kaynaştırma ünsüzü gelmektedir. Bu kaynaştırma ünsüzüne bağlı olarak söyleyişte değişiklikler meydana gelebilmektedir. Bu değişikliklerin yazıya aktarılmaması gerekmektedir.
Örnek olarak “gitme” kelimesine getirilen “-ecek” ekine bağlı olarak kaynaştırma ünsüzü gelmekte ve “gelmeyecek” kelimesi elde edilmektedir. Bu kelime yaygın bir şekilde “gelmiyecek” olsa da yazıya aktarılması yanlıştır.
Söyleyişteki Yer Değiştirmeler
Bazı kelimelerin söylenişlerinde harflerin yer değiştirdiği bilinmektedir. Özellikle “kirpik, yanlış, yalnız ve kibrit” kelimelerinin “kiprik, yalnış, yanlız ve kirbit” olarak söylendiği bilinmektedir. Ama bunlarının yazıya aktarılmaması gerekmektedir.