Sözcükte Anlam Konu Anlatımı
Sözcükte Anlam İlişkileri
Gerçek Anlam
Bir sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır.
Örnek
- Bugünkü antrenmandan sonra ayağı şişmişti.
- Kalp ameliyatından sonra eski sağlığına kavuşmuştu.
- O gazeteyi ofiste herkes okudu.
Yan Anlam
Gerçek anlama bağlı kalarak kazanılan anlamdır.
Örnek
- Sandalyenin ayağı kırılınca yere düştüm.
- Kalemin başından tutarak sallıyordu.
- Kapının kolu oynayınca korkudan ayağa fırladık.
Mecaz Anlam
Sözcüğün gerçek anlamdan uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır.
Örnek
- Gözüm bu adamı hiç tutmadı.
- Temiz bir iş sonrasında kutlama yapıyoruz.
Terim Anlam
Bir sözcüğün bilim, sanat, spor ya da meslek alanına özgü kavramları karşılığında kazandığı anlam
Örnek
Hakem yine penaltı vermedi
Eş Anlamlı (Anlamdaş) Kelimeler
Yazılışları ve okunuşları farklı olmasına rağmen aynı anlamı taşıyan sözcüklerdir.
Örnek
- siyah – kara
- cevap – yanıt
- kalp – yürek
Yakın Anlamlı Kelimeler
Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir.
Örnek
- basmak – çiğnemek – ezmek
- tutmak – yakalama
Zıt (Karşıt) Anlamlı Kelimeler
Anlamca birbirinin karşıtı olan, birbiriyle çelişen kelimelerdir.
Örnek
- iyi – kötü
- akıllı- deli
- ileri – geri
Kelimelerin olumsuzlukları karşıtları değildir.
Eş Sesli (Sesteş) Kelimeler
Yazılış ve okunuşları aynı olan; ama anlamları birbirinden farklı olan sözcüklerdir
Yüz
- Yüzü bana dönüktü. (yüz: Çehre, surat, sima)
- Düğününe yüz kişi gelmiş. (yüz: Doksan dokuzdan sonra gelen sayı)
- Kıyıda iki çocuk yüzüyordu. (yüzmek: Suda ilerlemek)
- Koyunun derisini yüzdüler. (yüzmek: Derisini çıkarmak, soymak)
Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
Söylenişte tekil olmasına rağmen anlamca geniş kapsamlı olan sözcüklere genel anlamlı sözcükler; anlamca daha dar kapsamlı olan sözcüklere ise özel anlamlı sözcükler denir.
Somut ve Soyut Anlamlı Kelimeler
Somut Anlam
- Sıcak
- Soğuk
- Hava
- Ağaç
Soyut Anlam
- şefkat
- aşk
- vicdan
Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler
Nicel Anlam
Kavramların sayılabilen, ölçülebilen, azalıp çoğalabilen özelliklerini gösteren sözcüklerdir.
Örnek
- Okul, yüksek binaların arasında kalmış.
- Sırtında ağır bir çantayla güç bela yürüyordu.
- İşyerime yakın bir ev satın almak istiyorum.
Nitel Anlam
Varlıkların nasıl olduğunu, niteliğini gösteren; sayılamayan, ölçülemeyen bir değeri, özelliği ifade eden sözcüklerdir.
Örnek
- Ekşi yoğurdu ayran yaparak değerlendirebilirsin.
- Annemin lezzetli yemekleri burnumda tütüyor.
- Güleç yüzüyle çevresine neşe saçıyordu.
Ad Aktarması (Mecazımürsel) (Düz Değişmece)
Bir sözcüğün benzetme amacı güdülmeden başka bir sözcüğün yerine kullanılmasıdır.
İç – Dış İlişkisi
Evi gelecek hafta taşıyoruz. (Evin eşyalarını)
Yer (Şehir, Kasaba, Köy) – İnsan İlişkisi
Takımı şampiyon olunca tüm Adana bayram etti. (Şehir halkı)
Anlam (Deyim) Aktarması
Bir sözcüğün benzetme amacı ile başka bir sözcük yerine kullanılmasına anlam (deyim) aktarması denir.
İnsandan Doğaya Aktarma
Köprünün ayağında buluştuk.
Doğadan İnsana Aktarma
Aslanım, yaptığın bu iş doğru değil!
Doğayla İlgili Kavramların Doğaya Aktarılması
Rüzgârlar ulurdu sabaha kadar.
Duyular Arası Aktarma
Söz Öbekleri
Deyimler
- Her olayda farklı deyim kullanılır.
- En az iki kelimeden oluşur.
- Bir tek kavram ya da durumu karşılar.
- Kulakları tıkamak…..
Atasözü
- Geniş zamanlıdır.
- Her zaman geçerlidir.
- Öğüt içerir.
- Hem mecaz hem gerçek anlamlıdır.
- Etekleri zil çalıyordu…..
Yansıma Sözcükler
Doğadaki cansız varlıkların, hayvanların, makinelerin çıkardığı seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklere yansıma denir.
İnsanlara Özgü Yansıma Sözcükler
- Hapşu, hapşırık, hapşırmak
- Horr, horultu, horlamak
Cansız Varlıklara Ait Yansıma Sözcükler
- Şırıl, şırıltı, şırıldamak
- Hışır, hışırtı, hışırdamak
- Gıcır, gıcırtı, gıcırdamak
- Çatır, çatırtı, çatırdamak
Makine ve Araçlara Ait Yansıma Sözcükler
- Pat, patlamak
- Vın, vınlamak
- Zırr, zırıltı
İkilemeler Anlamı güçlendirmek amacıyla aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan sözcük grubuna ikileme denir. İkilemeler şu şekillerde oluşturulur.
İkilemeler
Aynı Sözcüğün Tekrarlanmasıyla Oluşan İkilemeler
Koşa koşa, ağır ağır, iri iri
Eş Anlamlı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler
Akıllı uslu, ses seda, güçlü kuvvetli, kılık kıyafet
Zıt Anlamlı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler
İleri geri, az çok, er geç, bata çıka, büyük küçük
Biri Anlamlı, Diğeri Anlamsız Sözcükten Oluşan İkilemeler
Eski püskü, eğri büğrü, yarım yamalak, çer çöp
Her İkisi de Anlamsız Sözcükten Oluşan İkilemeler
Ivır zıvır, eften püften, mırın kırın
Yansımaların Tekrarıyla Oluşan İkilemeler
Çat pat, kıs kıs, şırıl şırıl, patır kütür, horul horul
İkilemelerle tekrarlar birbirinden farklıdır. Tekrarlarda araya virgül girer; fakat ikilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti girmez.
Dolaylama
Söze etkileyicilik katmak için, tek sözcükle ifade edilebilen bir kavramı birden çok sözcükle ifade etmeye dolaylama denir.
Tür adları için kullanılanlar
- File bekçisi (kaleci)
- meşin yuvarlak (top)
- bacasız sanayi (turizm)
- Delikli demir (tüfek)
- Evin direği (baba)
- Beyaz perde(sinema)
- Beyaz cam (televizyon)
- Ekmek kapısı (iş)
- Baba ocağı (yurt, ev)
Yer adları için kullanılanlar
- Altın boynuz (Haliç)
- Kara kıta (Afrika)
- Yavru vatan (Kıbrıs)
- Güller diyarı (Isparta)
- Kızıl gezegen (Mars)
- Yedi tepeli şehir (İstanbul)
- Medeniyetler beşiği (Mezopotamya)
- Ege’nin incisi (İzmir)
Kişi adları için kullanılanlar
- Ulu önder (Atatürk)
- Sanat güneşi (Zeki Müren)
- Minik serçe (Sezen Aksu)
- Cep Herkülü (Naim Süleymanoğlu)
Güzel Adlandırma
Günlük yaşamda söylenmesi kaba sayılan bazı sözlerin daha ince ve güzel bir şekilde söylenmesine güzel adlandırma denir.
Örnek
- Sevilen biri için “öldü” sözcüğü yerine “hayata gözlerini yumdu, sizlere ömür, son yolculuğuna çıktı, onu kaybettik” sözlerinin kullanılması.
- Tüberküloz (verem) yerine “ince hastalık” sözünün kullanılması.
